Nam ngưu tất hay còn được gọi là cỏ xước, là loại cây thảo cao khoảng 1m. Rễ nhỏ, cong queo, bé dần từ cổ rễ đến chóp rễ. Lá mọc đối, mép lượn sóng. Hoa nhiều, mọc thành bông dài 20 – 30cm ở ngọn cây. Quả nang, có lá bắc tồn tại thành gai nhọn. Hạt hình trứng dài. Cây mọc hoang khắp nơi trên các bãi cỏ, ven đường đi, bờ bụi… Bộ phận dùng làm thuốc chủ yếu là rễ.
Sau khi thu hái rễ rửa sạch, thái nhỏ, dùng tươi, phơi hay sấy khô làm thuốc. Theo y học cổ truyền, nam ngưu tất có vị đắng, chua, tính mát, có tác dụng tiêu viêm, lợi tiểu, tác dụng bổ thận, mạnh gân cốt được sử dụng để chữa viêm khớp, tăng huyết áp, viêm cầu thận, sổ mũi do viêm mũi dị ứng…
Một số bài thuốc thường dùng:
Bài 1: Chữa sổ mũi do viêm mũi dị ứng: Nam ngưu tất 30g, lá diễn, đơn buốt mỗi vị 20g sắc với 400ml nước, còn 100ml. Uống trong ngày, nên uống khi thuốc còn ấm. Dùng trong 5 ngày.
Bài 2: Giảm triệu chứng tiền mạn kinh (nhức đầu, khó ngủ…): Nam ngưu tất 25g, hạt muồng sao 20g, sắc uống mỗi ngày 1 thang, chia 3 lần.
Bài 3: Hỗ trợ điều trị bệnh viêm cầu thận giai đoạn sớm (phù thũng, đái són, đái vàng thẫm,…): Nam ngưu tất 25g, rễ cỏ tranh, mã đề, mộc thông, huyết dụ, lá móng tay, huyền sâm, mỗi vị 10g. Sắc với 600ml nước, còn 200ml, chia uống 2 lần vào buối sáng và trưa sau các bữa ăn. Mỗi liệu trình điều trị 10 ngày. Nghỉ 15 ngày lại tiếp tục sử dụng đơn thuốc này (phải theo chỉ định của thầy thuốc).
Hoặc: Rễ cỏ xước sao vàng 30g, mã đề cả cây 20g, cúc bách nhật cả cây 25g, cỏ mực 20g, sắc ngày uống 1 thang, chia 2 – 3 lần, uống liền trong 10 ngày.
Bài 4: Chữa kinh nguyệt không đều: Nam ngưu tất 20g, cỏ cú (tứ chế) 16g, ích mẫu 16g, nghệ xanh 16g, rễ gai (gai lá làm bánh) 30g, Tất cả các vị sắc với 700ml nước, còn 200ml, chia 3 lần, uống liền 10 ngày.
Bài 5: Điều trị viêm khớp dạng thấp: Nam ngưu tất 15g, độc hoạt 12g, tang ký sinh 16g, dây đau xương 16g; tục đoạn, đương quy, thục địa, bạch thược, đảng sâm, tần giao, mỗi vị 10g. Tất cả các vị sắc với 700ml nước, còn 200ml. Uống trong ngày, nên uống khi thuốc còn ấm. Dùng trong 15 ngày. Lưu ý: Không dùng cho người có thai.
Lương y Hữu Đức