Hoàng đản là một biểu hiện của tình trạng tăng nhiều bilirubin trong máu và là triệu chứng bệnh lý ở hệ thống gan mật biểu hiện chủ yếu là củng mạc (lòng trắng mắt), niêm mạc và da vàng. Ngoài ra còn có triệu chứng nước tiểu sẫm màu, vàng như nghệ. Nguyên nhân do tế bào gan bị tổn thương (viêm gan xơ hóa, ung thư gan), do tắc ống mật (sỏi mật, giun chui ống mật) khi mật bị tắc, không xuống được ống tiêu hóa nên ứ lại trong gan và thấm vào máu làm tăng bilirubin máu, hoặc do tan huyết, khi hồng cầu bị vỡ nhiều đã giải phóng rất nhiều huyết cầu tố, tiền thân của sắc tố mật và gây ra hiện tượng hoàng đản.
Theo y học cổ truyền, hoàng đản là một chứng bệnh do thấp ở tỳ, nhiệt ở vị làm ảnh hưởng tới chức năng sơ tiết của can đởm. Hoàng đản chủ yếu phân làm 2 loại: dương hoàng và âm hoàng.
Dương hoàng thường thời gian mắc bệnh ngắn, cơ thể khỏe, sắc da vàng tươi, mắt vàng, sốt nhẹ, miệng khát, chán ăn, tiểu tiện vàng sẻn, sẫm màu, đầy bụng, rêu lưỡi dày, dính, nhớt, mạch huyền hoặc sác.
Nếu dương hoàng thiên về thấp nhiệt thịnh (đại tiện táo kết, đau bụng vùng hạ sườn phải từng cơn nổi u cục).
Bài thuốc: nhân trần 50g, đại hoàng 30g, chi tử 24g. Sắc uống ngày 1 thang. Uống khi thuốc còn ấm.
Nếu dương hoàng thiên về cảm nhiễm thời khí ôn dịch (đại tiện lỏng, phân trắng, mệt mỏi).
Bài thuốc: nhân trần 36g, quế chi 8g, trư linh 24g, trạch tả 20g, phục linh 20g, bạch truật 24g. Sắc uống ngày 1 thang. Uống khi thuốc còn ấm.
Bệnh vàng da biểu hiện chủ yếu là củng mạc (lòng trắng mắt), niêm mạc và da vàng, triệu chứng bệnh lý ở hệ thống gan mật.
Âm hoàng thường thời gian mắc bệnh dài, người yếu, sắc da vàng tối (vàng sạm), mắt vàng, vàng toàn thân, sợ lạnh, sôi bụng, ăn uống kém, chân tay lạnh, đại tiện lỏng, người gầy yếu, rêu lưỡi trắng, chất lưỡi nhợt, mạch trầm tế vô lực.
Bài thuốc: nhân trần 24g, bào phụ phiếm 8g, bào khương 8g, thảo đậu khấu 8g, bạch truật 20g, chỉ thực 16g, bán hạ 20g, trạch tả 20g, phục linh 16g, quất hồng bì 6g, sinh khương 3 lát. Sắc uống ngày 1 thang. Uống khi thuốc còn ấm.
Cấp hoàng giai đoạn cuối của bệnh do chính khí quá suy hoặc do hiệp tà xâm nhập khiến cơ thể mệt mỏi, kiệt sức. Da vàng, toàn thân vàng, mắt vàng, bệnh phát nhanh, cấp tính hoặc tái diễn nhiều lần, sốt, nước tiểu vàng, ăn uống kém, mệt mỏi. Nếu bệnh nặng sốt cao, hôn mê, vật vã, nói nhảm; quá nặng chảy máu mũi, miệng, đại tiện ra máu.
Dùng bài: tê giác 4g, hoàng liên 12g, thăng ma 16g, sơn chi 20g, nhân trần 40g. Tê giác mài tan hết hòa với thuốc sắc quấy đều, uống ấm.
TS. Trần Xuân Nguyên