Bệnh đau xương khớp là một căn bệnh rất phổ biến ở Việt Nam do khí hậu nhiệt đới, ẩm thấp và áp suất không khí thường xuyên biến đổi. Biểu hiện của bệnh xương khớp có thể là đau nhức các khớp xương (ở đầu gối,ngón tay, khuỷu tay, vai, hông), đau mỏi toàn thân, tê buồn chân tay, đau cổ, đau vai gáy, đau lưng hoặc đau thần kinh tọa do thoát vị đĩa đệm. Khi thời tiết thay đổi, đặc biệt là khi thời tiết chuyển sang lạnh và ẩm ướt, đại đa số người bệnh lo lắng bệnh viêm khớp sẽ gây đau đớn hơn. Ba yếu tố ảnh hưởng đến sự đau tăng củabệnh xương khớp là Nhiệt độ, Độ ẩm và Áp suất khí quyển. Chúng tôi xin phân tích ảnh hưởng của 3 yếu trên đến bệnh xương khớp và phương pháp dự phòng vào mùa đông.

Bệnh đau xương khớp hay theo Y Học Cổ Truyền còn được gọi là bệnh Phong thấp hay Phong tê thấp.Theo tiếng Trung quốc, chứng Phong thấp được tạo nên bởi hai chữ tượng hình ‘风湿’ (phiên âm là Fēngshī), trong đấy chữ ‘风’ có nghĩa là ‘gió’ và chữ ‘湿’ có nghĩa là ‘ẩm thấp’. Bệnh liên quan đến xương khớp không chỉ xẩy ra đối với người già, người trung niên khi quá trình lão hóa đã bắt đầu màcòn xẩy ra đối người trẻ tuổi hơn, từ 30 đến 35, do đặc thù công việc như làm việc văn phòng, làm việc nhiều với máy tính, khuân vác nặng hoặc làm việc nơi ẩm thấp …;Nói chung, bệnh đau xương khớp có thể do 2 nguyên nhân:

– Đau xương khớp do lão hóa, thoái hóa: Quá trình lão hóa có thể xuất hiệntừ 40-45 tuổi trở lên và thường đau một cách cục bộ ở một hoặc một vài khớp. Bệnh có thể xuất hiện ngay cả đối với những người có sức khỏe tốt. Thoái hóa khớp là hiện tượng hao mòn cơ học ở các khớp, đặc trưng bởi tình trạng thoái hóa các sụn khớp (tức sự thoái hóa của lớp mô bao ngoài đầu xương, là lớp mô giúp các khớp vận động dễ dàng hơn). Bệnh thoái hóa khớp thường liên quan đến quá trình lão hóa. Tuy nhiên, bệnh có thể tiến triển nhanh hơn nếu có một số chấn thương về xương khớp (như gãy xương, trật khớp, bong gân, tắc nghẽn khớp cột sống). Bệnh tiến triển trầm trọng hơn ở những người béo phì, suy cơ do ít vận động, mệt mỏi, căng cơ do tư thế ngồi hoặc tư thế làm việc không đúng, do trời lạnh, độ ẩm cao, trúng gió…

– Đau xương khớp do viêm: Bệnh có thể xẩy ra ở mọi lứa tuổi và thường đau ở nhiều khớp cùng một lúc. Các khớp có triệu chứng sưng đỏ, sưng tấy và đôi khi bệnh gây ra đau nhức toàn thân.

Tại sao trời lạnh dễ gây đau xương khớp?

Khi thời tiết thay đổi nhất là khi trời trở lạnh, người bệnh thường thấy đau nặng hơn, đau buốt hoặc đau nhức và đôi khi đau lan rộng ra. Cơn đau có thể gây ra sưng tấy đỏ ở các khớp hoặc đau tăng lên dần dần.Cơn đau có thể kéo dài từ vài ngày đến vài tuần.Theo Giáo sư Maxime Dougados, Trưởng khoa Xương khớp, Bệnh viện Cochin tại Paris, bên trong các khớp và gân tồn tại những ‘bộ thu’ (récepteur) về sự đau đớn và những ‘bộ thu’ nàyrất nhạy cảm với những thay đổi về nhiệt độ và áp suất khí quyển. Những nghiên cứu lâm sàng trên bệnh nhân bị viêm khớp dạng thấp tại Bệnh viện Cochin cho thấy thời tiết lạnh ẩm ướt có tác động đáng kể đến bệnh xương khớp, đặc biệt khi nhiệt độ môi trường xuống dưới 17 °C.

Như chúng ta biết, con người là động vật máu nóng, tức là ở trạng thái sức khỏe bình thường, nhiệt độ cơ thể của chúng ta luôn ổn định ở mức 37°C. Nếu nhiệt độ cơ thể cao hơn mức này sẽ gây ra hiện tượng sốt. Đây là một hiện tượng tự nhiên của cơ thể, xảy ra khi cơ thể bị vi khuẩn tấn công, và sẽ dẫn đến tình trạng tăng tốc độ tuần hoàn máu và tăng sinh các tế bào bạch cầu để chống lại các tác nhân xâm lược.

Ngược lại, khi nhiệt độ môi trường giảm, sự lưu thông máu bên trong các tế bào cơ bắp sẽ giảm theovà điều đó gây ra sự giảm độ đàn hồi của cơ bắp, thậm chí đôi khi gây cứng cơ. Vì vậy, khi một bộ phận cơ thể bị va chạm hoặc cử động sai, hệ dây chằng thần kinh bao quanh khớp dễ bị chèn ép và gây ra tắc nghẽn khớp. Hậu quả là có thể gây ra hiện tượng viêm nhiễm tại chỗ và có khi đi kèm theo là triệu chứng sưng, nóng và đau.

Ngoài ra, trời lạnh gây ra nhiều rối loạn lớn đối với cơ thể con người. Thời tiết thay đổi, đặc biệt vào thời điểm giao mùa, chính là cơ hội thuận lợi làm khởi phát nhiều loại bệnh như xung huyết, nhiễm trùng, đau khớp, dị ứng. Hiện tượng này xảy ra do chúng ta không có khả năng tự bảo vệ cơ thể tránh khỏi sự tấn công của các tác nhân bên ngoài môi trường. Nhìn chung, nguyên nhân chính gây ra các bệnh theo mùa là do sự thay đổi đột ngột của môi trường xung quanh, dẫn đến tình trạng rối loạn của cơ thể. Thêm vào đó là sự gia tăng độ ẩm và gió, sẽ làm giảm nhiệt độ cơ thể một cách đột ngột, nhất là tại các vị trí hở như đầu, cổ, họng, đường hô hấp trên (xoang), phổi, bụng,… , vì thế mà gây ra một loạt các rối loạn. Các rối loạn này xảy ra là do khi trời lạnh, các mao mạch bị co lại, làm giảm lượng máu cung cấp đến các cơ. Các tế bào cơ khi thiếu oxy sẽ co lại, bị viêm, trở nên co cứng và gây đau.Đây chính là nguyên nhân gây nên chứng vẹo cổ và chứng đau lưng khi trời lạnh.Bệnh tiến triển trầm trọng hơn có thể gây hạn chế vận động, thậm chí đi lại khó khăn. Vì vậy khi cơ thể bị đau nhức do trời lạnh, cần phải được điều trị sớm để tránh làm trầm trọng thêm tình trạng bệnh. Về dự phòng, một yếu tố quan trọng là phải giữ ấm cơ thể.

Ảnh hưởng của áp suất khí quyển, độ ẩm:

Áp suất khí quyển là phép đo trọng lượng của không khí.Khi áp suất thấp, độ ẩm sẽ cao và trời sẽ có nhiều mây và mưa.Khi áp suất cao, không khí thường khô và trời đẹp.Khi áp suất khí quyển thay đổi, đặc biệt là áp thấp, chủ yếu là các khớp có độ linh động caobị ảnh hưởng. Thực ra, bộ xương con người được cấu trúc thành 3 bộ phận khác nhau: Phần xương khớp ví dụ như đầu gối, ngón tay, khuỷu tay, vai, hông được gọi là có độ linh động cao. Phần xương khớp có độ linh động thấp hay còn gọi là bán linh động, ví dụ như cột sống và cuối cùng là phần xương khớp cố định như xương sọ.Phần đầu các khớp được phủ một lớp mịn gọi là sụn. Để hạn chế lực ma sát trong quá trình vận động, hai phần sụn được cách nhau bằng một chất lỏng gọi là ‘dịch nhờn’, với chức năng chủ yếu là đệm giảm xóc và bôi trơn trong quá trình chuyển động của khớp.

Khi áp suất khí quyểngiảm kết hợp với luồng không khí lạnh, xương khớp sẽ bị đau nặng hơn, đôi khi đau nhói.Nhồi máu cơ tim cũng tăng lên khithời tiếtthay đổi đột ngột. Chứng đau thắt ngực và mất ngủ là 2 triệu chứng phổ biến khi thời tiết xấu, thay đổi đột ngột do hệ dây chằng thần kinh nhạy cảm hơn đối với các biến thể của thời tiết.

Phòng ngừa thoái hóa khớp và đau xương khớp vào mùa đông:

Mùa đông, nên có một chế độ ăn uống nhiều trái cây và rau củ tươi, giàu khoáng chất, các nguyên tố vi lượng, giàu vitamin và các chất chống oxy hóa flavonoid. Không nên ăn các thực phẩm gây khó tiêu hoặc các thực phẩm dễ gây nhiễm lạnh, nhất là đối với gan.Nên uống đủ nước. Kể cả trong mùa đông, cơ thể chúng ta vẫn cần bổ sung tổng thể2,5l nước mỗi ngày (nước uống và nước được cung cấp từ chế độ ăn uống). Thiếu hụt nước là một nguyên nhân lớn dẫn đến các chứng viêm đau xương khớp và tăng huyết áp. Ngoài ra, cần phải chú ý đến khả năng dung nạp của cơ thể đối với gluten và các sản phẩm từ sữa, đây chính là những nguồn thực phẩm dễ gây tình trạng viêm mãn tính.

Việc quan trọng hàng đầu là phải bảo vệ, giữ gìn hệ thống cột sống và xương khớp của cơ thể.Nguyên nhân là khi các khớp bị co cứng hoặc các cơ bị co và suy yếu sẽ ít được tưới máu hơn, do đó dễ bị tắc nghẽn khi bạn làm việc không đúng tư thế, ngồi một chỗ quá lâu hoặc bị trúng gió, kể cả khi trời chỉ hơi lạnh. Vì vậy, chúng ta phải bảo vệ cơ thể khỏi bị nhiễm lạnh, nhất là tại các vị trí quan trọng như đầu, cổ và bụng. Cần phải đặc biệt chú ý khi nhiệt độ môi trường thay đổi một cách đột ngột.

Ngoài ra, tập luyện thể dục, thể thao đều đặn giúp ngăn ngừa bệnh thấp khớp, duy trì sự linh hoạt của các khớp và ngăn ngừa teo cơ. Những môn thể thao được khuyến khích như bơi lội, đi bộ, đi xe đạp vì hoạt động của xương khớp không bị đòi hỏi nhiều.

TS.BS Phạm Hưng Củng- Nguyên Vụ trưởng Vụ YHCT-Bộ Y tế

Bình thường khi hít thở, không khí được sưởi ấm và lọc sạch một phần bởi niêm mạc đường hô hấp trên như: niêm mạc mũi-họng, trước khi đi vào đường hô hấp dưới (khí, phế quản, phế nang). Khi cơ thể bị nhiễm lạnh, bộ phận hô hấp đầu tiên bị ảnh hưởng là đường hô hấp trên gây nên viêm mũi, họng, xoang… từ đó, nhiễm trùng có thể lan xuống đường hô hấp dưới gây viêm khí, phế quản và phổi rất nguy hiểm.

Đường hô hấp dưới (từ phía dưới thanh quản trở xuống đến phế nang) thường là vô khuẩn, vì nó chứa 2 loại kháng thể là IgA và IgG, 2 kháng thể này có tác dụng: diệt vi khuẩn, siêu vi khuẩn, khử độc tố của chúng. Cơ chế bảo vệ này giúp cho cơ thể nói chung, đặc biệt là niêm mạc đường hô hấp dưới nói riêng không bị nhiễm lạnh. Nếu bị nhiễm lạnh thì 2 loại kháng thể IgA và IgG giảm và mất hiệu lực, lúc này các loại vi khuẩn và siêu vi khuẩn từ đường hô hấp trên tràn xuống và gây viêm nhiễm đường hô hấp dưới, phát sinh các bệnh viêm thanh quản, viêm khí phế quản và viêm phổi. Để phòng tránh các bệnh này cần chú ý một số điểm sau:

Tránh bị nhiễm lạnh

Mặc ấm khi ra ngoài, đeo khẩu trang, đội mũ, quàng khăn ấm khi đi ra đường, đặc biệt là những người làm việc ngoài trời. Khi không có việc thật cần thiết thì không nên đi ra ngoài trời lúc sáng sớm hoặc đêm khuya vì lúc đó trời lạnh hơn. Khi đi xe đạp và nhất là đi xe máy nên đội mũ bảo hiểm loại che kín được cả đầu lẫn mặt, cằm để tránh lạnh gây nhiễm trùng đường hô hấp trên như viêm mũi, họng. Trong nhà cần đóng kín các cửa, các khe, lỗ hở tránh gió lùa. Nếu có điều kiện thì dùng lò sưởi, nhất là các gia đình có trẻ nhỏ vì khả năng chịu lạnh của các cháu kém. Tuy nhiên, cần tránh các kiểu sưởi bằng lò than sẽ gây ngộ độc khí CO2 rất nguy hiểm. Các gia đình có điều kiện dùng điều hòa nhiệt độ cũng không nên để nhiệt độ trong phòng ngủ quá thấp, nhất là đối với những trẻ hàng ngày vẫn đi học hoặc người lớn đi làm, vì khi chênh lệch nhiệt độ trong và ngoài nhà quá lớn sẽ dễ bị viêm đường hô hấp trên. Thông thường nên để khoảng 25 – 27oC.

Điều trị sớm và triệt để

Khi bị viêm nhiễm đường hô hấp trên, cần điều trị sớm và triệt để tránh nhiễm trùng lan xuống phế quản, phổi. Ví dụ như khi trẻ bị viêm mũi thì mũi của trẻ bị chất tiết làm tắc, trẻ sẽ thở bằng mồm, như vậy không khí trẻ hít thở vào khí quản, phổi sẽ không được sưởi ấm và lọc sạch như trẻ thở bằng mũi bình thường nên trẻ rất dễ bị viêm phế quản, viêm phổi với diễn biến nhanh, nặng. Vì vậy, việc đầu tiên cần làm là khai thông đường hố hấp trên của trẻ bằng cách rửa mũi cho trẻ bằng nước muối sinh lý natriclorua 9‰: cho trẻ nằm nghiêng, đầu kê một chiếc khăn mặt bông to, bơm nhỏ dung dịch với nước muối sinh lý (hoặc phun xịt nếu có loại chế phẩm đóng trong bình xịt áp lực) vào lỗ mũi ở phía trên dần dần sao cho dịch chảy đẩy các chất tiết trong lỗ mũi ra lỗ mũi ở phía dưới. Khi thấy dịch mũi chảy ra thì lấy khăn giấy hoặc khăn vải mềm lau sạch, hoặc hút nhẹ dịch, chất tiết ra. Với các cháu nhỏ thường ban đầu các cháu sợ nên giãy giụa, cần có một người giữ chặt các cháu để khỏi giãy, một người bơm nước muối vào mũi. Nếu không có người giúp thì có thể lấy miếng vải, chăn hoặc ra trải giường quấn dọc người cháu, cuộn cả chân tay để cháu không giãy. Với các cháu đã biết hỉ mũi, cho cháu ngồi dậy hỉ mũi ra khăn giấy. Đối với người lớn cũng cần làm sạch mũi bằng cách tương tự.

Tránh các thói quen xấu

Như hút thuốc lá thuốc lào. Hút thuốc làm giảm sức đề kháng của niêm mạc đường hô hấp. Khi hút thuốc, các lông chuyển trên bề mặt các tế bào biểu mô phế quản bị tê liệt, chuyển động rối loạn không đẩy chất nhầy lên được, các tế bào bảo vệ khác như các tế bào bạch cầu, đại thực bào cũng hoạt động không hiệu quả làm cho ta dễ bị nhiễm trùng. Khói thuốc không chỉ ảnh hưởng tới người hút mà còn ảnh hưởng tới cả những người xung quanh nếu hít phải khói thuốc, đặc biệt là trẻ nhỏ, vì vậy không nên hút thuốc trong nhà.

Nghiện rượu cũng làm giảm sức để kháng của cơ thể, khi uống rượu người ta có cảm giác nóng nên thường cởi bớt quần áo, khăn mũ nên dễ bị nhiễm lạnh, dễ bị nhiễm trùng phế quản, phổi. Chưa kể các trường hợp uống rượu say quá nôn ra thức ăn, trong lúc nôn người đó dễ bị sặc các thức ăn, chất dịch dạ dày vào phế quản gây viêm phổi nặng.

Tăng cường sức đề kháng

Viêm phổi có xu hướng nặng hơn ở người trên 65 tuổi, hoặc ở những người mắc bệnh mạn tính như: đái tháo đường, các tình trạng bệnh lý khiến bệnh nhân phải nằm lâu, những người có tổn thương cấu trúc phổi-phế quản như: bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, giãn phế quản, xơ phổi… Do vậy, ở những bệnh nhân này, cần nâng cao sức đề kháng bằng việc tập thể dục đều đặn, tuân theo chế độ điều trị bệnh đang mắc. Ở những bệnh nhân nằm lâu, cần thay đổi tư thế thường xuyên kết hợp với vỗ rung lồng ngực. Tiêm phòng cúm hàng năm, tiêm vaccine phế cầu, vaccine phòng vi khuẩn haemophilus cho trẻ em, người trên 65 tuổi, nhất là người có mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, bệnh tim, đái tháo đường, bệnh gan hoặc suy giảm miễn dịch. Có thể dùng một số thuốc tăng cường miễn dịch nhằm gia tăng sức đề kháng của niêm mạc đường hô hấp.

Duy trì chế độ dinh dưỡng đủ năng lượng, cân đối để có sức chống lạnh.

Thường xuyên bảo đảm vệ sinh răng miệng, giữ đều nếp đánh răng sau khi ăn và trước khi đi ngủ để tránh nhiễm trùng răng miệng. Điều trị triệt để các ổ nhiễm khuẩn ở răng, hàm, miệng, tai, mũi, họng để tránh vi khuẩn lan xuống đường hô hấp dưới.

Tất cả mọi người khi phát hiện mình có các dấu hiệu khác thường như: ho, sốt, khạc đờm, khó thở, đau ngực… phải tới gặp bác sĩ để được xác định bệnh và điều trị kịp thời, tránh không để bệnh tiến triển nặng gây các biến chứng nguy hiểm.

BS.CK2. Nguyễn Đức Lê