Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính(COPD: Chronic Obstructive Pulmonary Disease) là một dạngbệnhlýxẩy ra ở phổi, làm tắc nghẽn lưu lượng khí thở ra thường xuyên dẫn đến suy giảm thông khí mạn tính. Bệnh thường có diễn tiến xấu dần theo thời gian, ngày một nặng thêm và khó hồi phục.

Nguyên nhân

Nguyên nhân gây bệnh COPD chủ yếu là do hút thuốc lá (có khoảng 5 người nghiện thuốc lá thì sẽ có một người mắc COPD) và có khoảng 80 – 90% bệnh nhân COPD đang hút hoặc có tiền sử hút thuốc lá. Bên cạnh đó các chất kích thích khác có thể gây COPD bao gồm cả khói xì gà, khói thuốc lào, khói ống của nhà máy, ô nhiễm không khí (khói bếp than) và khói trong sử dụng hóa chất do các phản ứng hóa học xảy ra. Một số bệnh về phổi mạn tính kéo dài (viêm phế quản mạn tính, giãn phế quản, giãn phế nang, hen suyễn, khí phế thũng) cũng gây nên COPD. Một số trường hợp trào ngược dạ dày thực quản làm gia tăng bệnh COPD hoặc tạo điều kiện cho COPD xuất hiện. Đặc biệt khi thời tiết chuyển mùa, nhất là mùa lạnh hoặc lạnh đột ngột, gió mùa đông bắc tràn về, áp thấp nhiệt đới đều có tác động làm cho bệnh COPD xuất hiện, tái diễn và nặng thêm.

Triệu chứng

Triệu chứng của COPD phát triển chậm. Những triệu chứng đầu tiên có vẻ nhẹ, vì vậy, bệnh nhân thường cho rằng đây là chuyện không đáng quan tâm cho nên càng ngày bệnh càng nặng dần. Triệu chứng thường gặp nhất là khó thở, ho, khò khè và có hiện tượng tăng tiết chất nhầy và đờm (tương tự như hen suyễn). Khó thở lúc đầu chỉ thỉnh thoảng. Khi bệnh nặng, người bệnh luôn luôn thấy khó thở và đôi khi phải dùng mặt nạ để thở oxy. Thở khò khè giống như hen suyễn vì phế nang bị sưng nề và xuất tiết nhiều (đờm) làm nghẽn đường dẫn khí. Ho lúc đầu vào buổi sáng, sau đó dần dần ho nhiều lên suốt ngày đêm. Ho ra đờm, lúc đầu ít, lỏng, càng về sau càng đặc quánh. Đờm trong hoặc hơi đục, đôi khi đờm có màu hơi vàng. Người bệnh luôn luôn cảm thấy mệt mỏi, lười vận động, môi thâm, chán ăn do thiếu dưỡng khí.

Khi có biểu hiện ho, khạc đờm trên 3 tháng trong một năm và biểu hiện liên tiếp như vậy trong vòng hai năm trở lên, đồng thời khó thở càng ngày càng tăng,  thường phải gắng sức để thở hoặc thở hổn hển được gọi là bệnh COPD.

Hầu hết những người bị COPD có cả bệnh khí phế thũng và viêm phế quản mạn tính do sự gia tăng các thiệt hại ở những túi khí trong phổi và viêm đường hô hấp ở phổi. COPD dễ nhầm với bệnh hen suyễn ở người lớn. Bệnh hen suyễn sẽ lên cơn hen cấp tính mỗi khi gặp phải chất gây dị ứng (dị ứng nguyên) hoặc chất kích thích, trong khi đó COPD không nhất thiết như vậy. Tuy vậy, bệnh hen suyễn dẫn đến suy hô hấp chậm  hơn COPD (trừ trường hợp hen suyễn cấp tính).

Đối với bệnh COPD khi đã có ho nhiều, khó thở nặng và tăng tiết chất nhày nhiều thì bệnh đã ở giai đoạn nặng.

Biến chứng do bệnh COPD

COPD là căn bệnh phải chịu đựng gần như suốt đời từ khi mắc bệnh. Vì vậy, trung bình mỗi người bệnh phải chịu đựng căn bệnh này khoảng từ mười năm đến hai ba chục năm.Trong quá trinhg mắc COPD, tình trạng giảm oxy và tăng carbonic kéo dài có thể dẫn đến suy hô hấpcấp tính (đặc biệt trong mùa lạnh, rét) từ đó gây rối loạn nhịp tim. Ngoài ra, COPD có thể dẫn đến bệnh động mạch vành, là bệnh lý mà các mạch máu cung cấp máu mang theo chất dinh dưỡng, oxy cho tim sẽ trở nên cứng lại và bị thu hẹp. Thiếu dưỡng khí cũng ảnh hưởng đến các mạch máu trong phổi (động mạch phổi) khiến chúng nhỏ lại. Vô hình trung, có thể gây tăng huyết áp động mạch phổi, huyết áp cao trong phổi. Bởi vì, tâm thất phải của tim bơm máu vào phổi qua động mạch phổi, tăng huyết áp động mạch phổi sẽ làm cho tâm thất phải bị căng thẳng, liên tục nở rộng và cuối cùng có thể làm cho tim bị suy.

Nguyên tắc điều trị

Dùng thuốc anticholinnergic dạng bơm đem lại hiệu quả khá cao trong COPD, vì vậy, nhiều tác giả khuyến nghị nên dùng các thuốc anticholinergic là thuốc điều trị duy trì đối với COPD và khi bệnh tiến triển xấu cần kết hợp với các thuốc chủ vận bêta hoặc một số thuốc khác. Khi bệnh tái phát nặng, nên dùng kháng sinh chống nhiễm khuẩn (nếu có dấu hiệu nhiễm khuẩn) từ 10 – 14 ngày. Đồng thời dùng thuốc giãn phế quản (Atrovent, Diaphylin…) khí dung hoặc uống hoặc tiêm theo chỉ định của bác sỹ điều trị và thuốc long đờm. Trong trường hợp cần thiết và có điều kiện nên cho thở oxy.

 

Lời khuyên của thầy thuốc
Để phòng COPD điều quan trọng nhất là bỏ thuốc lá, thuốc lào, hạn chế đến mức thấp nhất tiếp xúc với khí, khói độc hại, bụi. Cần có bảo hộ lao động tốt cho những người làm việc trong môi trường có hóa chất, khói, bụi bặm.
Nên tập thể dục đều đặn hàng ngày, nhất là hít thở không khí trong lành trước và sau khi ngủ dậy, tuy vậy, những lúc thời tiết chuyển mùa, nhất là mưa, lạnh chỉ nên tập thể dục trong nhà.
Khi mưa nhiều, lạnh cần mặc ấm, không để nhiễm lạnh đột ngột. Khi ra đường cần mặc đủ ấm, cổ quàng khăn ấm, tay, chân cần đi tất. Luôn luôn có đủ thuốc để dự phòng mà bác sĩ đã kê đơn trong các lần khám bệnh, đặc biệt là lúc chuyển mùa.

 

BS. NGUYỄN VĂN DŨNG

Các đợt bệnh cấp khiến bệnh tiến triển nặng dần. Bệnh liên quan tới phản ứng viêm của phổi bởi các phần tử và khí độc hại. Những bệnh nhân này có sự mất cân bằng giữa sự cung cấp năng lượng và nhu cầu cung cấp năng lượng của cơ thể.

Nhu cầu năng lượng tăng cao (1,5  – 2 lần) mà cung cấp năng lượng lại giảm đi, nên bệnh nhân phải “tự ăn thịt chính mình” (do lấy năng lượng từ chính cơ thể mình như mỡ, cơ…) nên bệnh nhân ngày càng sụt cân, nếu tình trạng suy dinh dưỡng quá nặng có thể phù tay, chân… và tiêu chảy.

Bệnh nhân phải thở nhanh và sâu hơn nên năng lượng dành cho hoạt động này tăng gấp 5 – 10 lần

Lý do giảm cung cấp năng lượng

– Bệnh nhân ăn có cảm giác mau no (vì lồng ngực ứ khí, gây chèn ép dạ dày).

– Bệnh nhân sợ khó thở nên không muốn ăn (mỗi lần nuốt bệnh nhân phải ngưng thở vài giây nên thiếu oxy hơn, bệnh nhân sẽ cảm thấy khó thở, mệt hơn).

– Bệnh nhân không có cảm giác ngon miệng (bệnh nhân khó thở nên ít vận động, ít giao tiếp, hay thường lo lắng trầm cảm về tình trạng bệnh của mình).

– Bệnh nhân ăn uống không hợp lý, không đủ số lượng hay chất lượng (ví dụ: bệnh nhân nghĩ rằng ăn nhiều yến là đủ chất bổ hay kiêng ăn trứng, thịt bò vì sợ ho…).

Lý do nhu cầu năng lượng tăng

– Vì tình trạng tắc nghẽn gây ứ khí CO₂, bệnh nhân phải thở nhanh và sâu hơn, cơ hô hấp phải hoạt động nhiều hơn, gắng sức hơn và năng lượng dành cho hoạt động này tăng gấp 5 – 10 lần.

– Tình trạng viêm làm tiêu hao năng lượng, vitamin và chất khoáng (canxi, magie, kali, photpho…) nhiều hơn.

Ảnh hưởng của tình trạng kém dinh dưỡng lên bệnh nhân BPTNMT

Dinh dưỡng kém làm giảm khả năng sinh hoạt, vận động của bệnh nhân BPTNMT do teo cơ. Cơ hô hấp cũng bị teo, làm hạn chế khả năng hô hấp, bệnh nhân mau mệt và khó thở hơn. Càng khó thở, nhu cầu năng lượng lại càng tăng cao, càng làm tình trạng suy dinh dưỡng nặng hơn. Càng suy dinh dưỡng nặng hơn càng làm cho bệnh BPTNMT tiến triển nhanh hơn và nặng hơn, đây là một vòng luẩn quẩn.

Suy dinh dưỡng làm suy giảm khả năng miễn dịch, bệnh nhân dễ mắc các các bệnh nhiễm trùng, thường gặp là nhiễm trùng hô hấp tạo thành các đợt cấp BPTNMT thường phải nhập viện. Càng suy dinh dưỡng, thời gian nằm viện càng kéo dài. Càng suy dinh dưỡng, tỉ lệ tử vong càng cao.

Chế độ ăn uống nên có

Như đã trình bày ở trên, bệnh nhân BPTNMT phải dùng nhiều năng lượng cho việc thở gắng sức. Nếu biết cách ăn uống đầy đủ và hợp lý các chất dinh dưỡng, kết hợp tập vật lý trị liệu, tránh môi trường ô nhiễm, bệnh nhân ít bị nhiễm trùng hơn, chất lượng cuộc sống sẽ tốt hơn.

So với người bình thường, năng lượng cần cung cấp cho bệnh nhân tăng 1,5 – 2 lần. Mà năng lượng được cung cấp từ 3 nguồn: chất đạm, chất béo, và chất bột đường. Mà mỗi loại thực phẩm đều có chứa 1 – 3 loại chất này với tỉ lệ và các thành phần khác nhau nên chúng ta phải ăn đa dạng các loại thực phẩm:

Chất đạm cần sử dụng nhiều hơn người bình thường (vì quá trình viêm và sử dụng thuốc corticoid làm tiêu hao nhiều chất này). Nên sử dụng kết hợp đạm thực vật với đạm động vật. Đạm thực vật là mè, đậu phộng, đậu xanh, các chế phẩm từ đậu nành như đậu hủ, chao… Đạm động vật như trứng, hải sản, cua đồng, cá, thịt gà, thịt vịt, thịt heo… Hạn chế ăn nội tạng, da của động vật (gà, vịt, heo bò) vì có chứa nhiều cholesterol có hại cho tim, mạch. Nên ăn nhiều cá (vì thịt của cá dễ tiêu hóa) nhất là cá biển như cá trích, cá thu, cá hồi… (vì chất béo của các cá này có chứa nhiều chất Omega 3 là chất có tác động kháng viêm rất hữu hiệu). Một tuần nên ăn cá ít nhất 3 ngày.

Chất béo nên sử dụng nhiều hơn người bình thường vì chất béo cung cấp nhiều năng lượng hơn chất đạm và chất bột đường. Chất béo còn ít làm bệnh nhân khó thở (vì trong quá trình chuyển hóa thành năng lượng, chất béo sinh ra ít khí CO₂ hơn so với chất bột đường). Nên sử dụng chất béo có nguồn gốc từ cá, từ thực vật như là dầu nành, dầu đậu phộng, dầu oliu, dầu gấc… hơn là mỡ heo, mỡ bò, dầu dừa.

Chất bột đường nên sử dụng vừa đủ. Chất bột đường gồm gạo, ngũ cốc, khoai củ, rau xanh, trái cây và các chế phẩm từ chúng.

Nên ăn gạo chà dối (vì lớp vỏ cám có chứa chất đạm, chất xơ, vitamin nhóm B).

Nên ăn nhiều rau xanh (300 – 500g/ngày) và trái cây vì:

– Cung cấp nhiều vitamin A, C, E (giúp giảm tác hại gây ra từ phản ứng viêm và khói thuốc lá).

– Cung cấp nhiều chất xơ, giúp quá trình tiêu hóa thức ăn tốt hơn (vì tạo điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn có lợi trong ruột phát triển).

– Giảm táo bón.

– Thải cholesterol ăn dư thừa ra ngoài theo phân.

2. Uống đủ nước (nước lọc, nước trái cây, nước trà xanh…) 1,5 – 2 lít/ngày (giúp làm loãng đàm, dễ khạc, dễ đi cầu). Nên uống nước ấm, không nên uống nước đá, lạnh.

3. Nên chia nhỏ bữa ăn (3 bữa chính, 2 – 3 bữa phụ) để cung cấp đủ năng lượng.

4. Chọn thực phẩm tươi sống, không hóa chất độc hại, dễ tiêu.

5. Chế biến thức ăn mềm (dễ nhai, dễ nuốt), hình thức hấp dẫn, phù hợp khẩu vị giúp bệnh nhân ăn ngon miệng.

6. Khi ăn nên ngồi thẳng lưng để tránh tạo áp lực lên phổi.

7. Nên ăn chậm, nhai kỹ.

8. Nên thở O₂ cả trong khi ăn nếu có chỉ định thở O₂ tại nhà.

9. Cần phối hợp điều trị vật lý trị liệu (tập thở bụng), vận động thể lực phù hợp, phơi nắng buổi sáng sớm 15 – 30 phút (giúp da tổng hợp vitamin D tạo điều kiện thuận lợi cho việc hấp thu Canxi).

10. Bỏ thuốc lá, thuốc lào, tránh nơi ô nhiễm không khí.

 

Lời khuyên của thầy thuốc
Những điều bệnh nhân BPTNMT
1. Hạn chế muối ăn, cũng như gia vị (vì muối giữ nước trong cơ thể gây tăng gánh cho tim, phổi). Hạn chế ăn các loại thức ăn quá chua, cay vì có thể kích thích gây ho làm bệnh nhân mệt hơn.
2. Hạn chế các loại thức ăn quá ngọt thường gây mệt sau ăn (khó thở vì nhiều khí CO2 sinh ra).
3. Hạn chế những thức ăn hay thức uống sinh hơi gây khó chịu cho bệnh nhân như rượu bia, đậu nành, dưa hấu…
4. Tránh đồ ăn ít bổ mà gây dễ gây no như cốm phồng, bắp rang.
5. Tránh ăn quá no làm bệnh nhân mệt.

 

BS.CKI. NGUYỄN ĐÀO NGỌC LOAN