Sự thay đổi điện não trong giấc ngủ
Giấc ngủ bao gồm 5 giai đoạn với những đặc điểm điện não riêng biệt.
Giai đoạn I và II gọi là giai đoạn “ngủ nhẹ”. Giai đoạn I có đặc điểm là các sóng chậm lan tỏa trên hoạt động điện não với sự xuất hiện của các sóng theta. Giai đoạn II xuất hiện các sóng chậm theta, delta và phức hợp K (các sóng chậm chủ yếu là ở thùy trán) cũng như các hoạt động với tần số cao từ 12-14hz.
Giai đoạn III và IV gọi là “ngủ chậm và sâu” có đặc điểm là các rối loạn tổ chức tầng lan tỏa, xuất hiện các sóng delta (2hz) lan tỏa và xuất hiện số lượng nhỏ các sóng thưa.
Trong giai đoạn V, cũng được gọi là giai đoạn “ngủ động mắt nhanh” (Rapid – eye – movement sleep – REM sleep). Trên điện não đồ biểu hiện trạng thái thức với vài sóng theta và delta. Hiện tượng xảy ra trong giai đoạn V bao gồm “REM sleep” nói chung sẽ giảm trương lực cơ, giật nhẹ cơ ở mặt và tay. Người ta tính toán thấy 70% của giai đoạn này là giấc ngủ chậm và 25% là giấc ngủ có động mắt nhanh. 5% của một đêm là giai đoạn thiếu (tỉnh táo). Một đêm ngủ gồm 4-6 chu kỳ của 5 giai đoạn ngủ đã mô tả như trên.
Những rối loạn về giấc ngủ
Những rối loạn giấc ngủ bao gồm: khó ngủ; ngủ ban ngày rối loạn; hiện tượng đặc biệt xảy ra trong giấc ngủ.
Khó ngủ: Được xác định theo quan điểm của các nhà lâm sàng là kéo dài trên 30 phút từ lúc lên giường để ngủ mà không ngủ được. Loại rối loạn này thường do những nguyên nhân như: bản thân không đủ độ mệt để ngủ như đi ngủ quá sớm hoặc ngủ quá muộn, do ảnh hưởng của các rối loạn như căng thẳng, lo âu; sử dụng các chất kích thích như cà phê, chè, rượu,… hoặc các bệnh thực thể tồn tại gây mất ngủ như đau, ưu năng tuyến giáp trạng,…
Người thầy thuốc cũng cần chú ý tới những hiện tượng đặc biệt khác gây mất ngủ như hội chứng chân tay bồn chồn.
Nhiều người khó ngủ còn do những nguyên nhân như đang ngủ bị kích thích phải tỉnh giấc (có thể do uống thuốc lợi tiểu hay các thuốc loại corticoide, thyroxine, thuốc điều trị tăng huyết áp) hoặc các yếu tố tâm lý như lo âu, trầm cảm do sử dụng các chất kích thích như cà phê, chè, rượu.
Ngủ nhiều: Thuật ngữ này để chỉ những người có rối loạn về giấc ngủ và thường ngủ nhiều về ban ngày. Đôi khi gây buồn ngủ khi ở trạng thái mệt mỏi ban ngày. Tuổi càng cao thì tần số càng tăng, đặc biệt sau khi ăn hoặc khi uống rượu. Một số bệnh cũng có thể gây ngủ nhiều như tổn thương khu trú ở thân não (cầu não, cuống não…), tràn dịch não, các bệnh thoái hóa thần kinh, loạn dưỡng cơ, viêm não và màng não, động kinh, bệnh não do rối loạn ngộ độc và chuyển hóa như sử dụng các thuốc an thần kinh, thuốc kháng histamin, thuốc điều trị tăng huyết áp, thuốc chữa Parkinson, suy gan, suy thận, bệnh phổi kèm tăng CO2 máu. Các bệnh tâm thần như trầm cảm kèm ngủ nhiều, nghiện rượu. Các bệnh của tuyến nội tiết.
Giấc ngủ ở người có tuổi: Người có tuổi thường đi ngủ sớm hơn, nhưng lại cần nhiều thời gian để tạo giấc ngủ, khoảng trên 30 phút ở 32% nữ giới và 15% ở nam giới trên 65 tuổi. Thời gian ngủ khoảng 6-6,5 giờ/đêm
Người già thường hay tỉnh giấc và khi tỉnh giấc thì khó ngủ lại. Ở tuổi 65 thường dành 1 giờ để thức trong mỗi đêm. Nhiều người già thường dậy sớm hơn. Người ta tính toán và thấy rằng, khoảng 50% ở lứa tuổi 70 thường dậy sớm trước 7 giờ sáng; 25% dậy trước 5 giờ sáng; 60% nam giới và 45% nữ giới trên 60 tuổi thường ngáy khi ngủ. Điều đó thường hay dẫn tới trạng thái mệt mỏi, nghỉ ngơi không đầy đủ, hay gây trạng thái ngủ ngày.
Mất ngủ ở người già có liên quan đến tình trạng sa sút trí tuệ, ví dụ như trong bệnh Alzheimer, bệnh Parkinson, các tổn thương cấu trúc của não như chảy máu não, chấn thương sọ não có thể gây nên trạng thái mất ngủ khó điều trị. Sa sút trí tuệ thường gây nên rối loạn chu kỳ thức ngủ, kết quả dẫn tới ngủ nhiều ban ngày và đôi khi gây trạng thái lú lẫn ban đêm.
Giấc mơ thì sao?
Giấc mơ là một khái niệm liên quan đến trạng thái tâm lý thường đi kèm với tình trạng động mắt nhanh. Giấc mơ thực chất có thể là “thiên đường” dẫn tới trạng thái mất ý thức theo quan niệm của các nhà điều trị tâm lý học, nhưng không có bằng chứng rõ ràng thể hiện các biểu tượng chung nhất về giấc mơ và giấc mơ không thể dự đoán cho tương lai. Giấc mơ cũng có thể là biểu hiện những gì từ vỏ não mới (Neocortex) để tạo nên những cảm giác cần thiết hiếm hoi mà những tín hiệu nhận được xuất phát từ các trung tâm của vỏ não cao cấp đang hoạt động. Về mặt tâm thần, giấc mơ không phải chỉ duy nhất xảy ra trong giai đoạn ngủ có động mắt nhanh mà nó có thể xảy ra ở các giai đoạn khác của giấc ngủ.
Giấc mơ trong sáng (Lucid dream) là giấc mơ trong đó người nằm mơ đang trong tình trạng động mắt nhanh, nhưng cần biết rằng giấc mơ cũng chỉ là giấc mơ thôi và thậm chí có một số người có thể tự kiểm soát được giấc mơ.
Có liên quan tới cơn ác mộng?
Ác mộng thường xảy ra một cách mạnh mẽ và thường cảm thấy căng thẳng và sự căng thẳng ngày càng tăng trong giai đoạn giấc ngủ có động mắt nhanh. Theo thống kê, trên thế giới hầu hết những người khỏe mạnh bình thường có từ 1-2 cơn ác mộng trong mỗi năm. Mặc dù có một số ít người có thể có ác mộng nhiều hơn. Cơn ác mộng có xu hướng giảm về tần số khi tuổi càng cao, nhưng lại có thể tăng do các stress ở bất cứ tuổi nào. Cơn ác mộng cần phải phân biệt với cơn hoảng hốt ban đêm, cơn này thường hay xảy ra trong giai đoạn giấc ngủ không có động mắt nhanh.
Điều trị mất ngủ bao gồm 2 vấn đề lớn, đó là kiểm soát về hành vi và sử dụng thuốc.
Kiểm soát về hành vi bao gồm: vệ sinh giấc ngủ, kỹ thuật tự kiểm soát giấc ngủ, thư giãn luyện tập, phản hồi sinh học và điều trị nhận thức.
Vệ sinh giấc ngủ bao gồm: thời gian ngủ đều đặn, môi trường tốt để tạo dựng giấc ngủ tốt, nới rộng thời gian đi ngủ, kiểm soát các kích thích, tránh mọi lo lắng khi đi ngủ, tránh dùng cà phê hoặc rượu trước khi ngủ, thể dục thường xuyên trước khi ngủ nhưng không quá 30 phút.
Vấn đề sử dụng thuốc an thần kinh cần nhờ tới các thầy thuốc chuyên khoa thần kinh, tâm thần để có chỉ định cụ thể cho từng trường hợp, tránh lạm dụng thuốc.
PGS.TS. Lê Văn Thính
